Είναι τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς ασυναρτησίες;

Θυμάσαι που μικρός τέτοιες μέρες τριγυρνούσες στη γειτονιά κι έλεγες πόρτα-πόρτα τα κάλαντα; Θυμάσαι που δεν καταλάβαινες λέξη απ' όσα ξεστόμιζες χτυπώντας το μεταλλικό  τριγωνάκι; Απορούσες γιατί ο Άγιος Βασίλης είναι τόσο σνομπ που δεν μας καταδέχεται; Ή γιατί η Καισαρεία είναι αρχόντισσα κυρία; Και μεταξύ μας, δεν ήξερες τα κάλαντα απλά απ' έξω και τα πρόφερες ρυθμικά σαν να είναι μια λέξη;
     Ε δεν είχες άδικο. Αν πάρεις τους στίχους με τη σειρά δεν υπάρχει ακριβές νόημα. Υπάρχει λόγος. Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι δύο σε ένα. Αφενός υπάρχει το θρησκευτικό μέρος κι ανάμεσα απ' αυτό μια ερωτική εξομολόγηση. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο θρησκειολόγος Δημήτρης Καραμάτσκος (πηγή).

Ας τα πάρουμε με τη σειρά.

Πρώτα οι στίχοι:
   Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
   Ψηλή μου δεντρολιβανιά
   κι αρχή καλός μας χρόνος
   εκκλησιά με τ' άγιο θόλος
   Αρχή που βγήκε ο Χριστός, άγιος και πνευματικός
   στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει
   Άγιος Βασίλης έρχεται
   και δεν μας καταδέχεται
   Από την Καισαρεία
   συ είσαι αρχόντισσα κυρία
   Βαστάει εικόνα και χαρτί
   ζαχαροκάντιο ζυμωτή
   χαρτί και καλαμάρι
   δες κι εμέ το παλικάρι
   Το καλαμάρι έγραφε 
   την μοίρα του την έλεγε
   και το χαρτί ομίλει
   Άγιε μου, άγιε μου Άγιε Βασίλη.

     Λέγεται λοιπόν πως το έθιμο πήρε αυτή τη μορφή στα χρόνια του Μεσαίωνα. Τότε τα κάλαντα δεν τα έψελναν μικρά παιδιά, αλλά ενήλικες. Επίσης, στα χρόνια του Μεσαίωνα οι φτωχοί και γενικά οι άνθρωποι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων δεν μπορούσαν να απευθύνουν τον λόγο σε κάποιο μέλος της αριστοκρατίας. Τα κάλαντα των εορτών όμως ήταν μια διαφορετική περίπτωση. Έτσι, ο θρύλος λέει ότι ένας φτωχός νεαρός άδραξε την ευκαιρία κι εξομολογήθηκε τον έρωτά του για μια κοπέλα αριστοκρατικής καταγωγής μπλέκοντας δικούς του στίχους ανάμεσα στους θρησκευτικούς.
     
Διαβάζοντας λοιπόν τους ζυγούς στίχους έχουμε και λέμε:
   2. Ψηλή μου δεντρολιβανιά
   4. εκκλησιά με τ' άγιο θόλος
   6. στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει
   8. και δεν μας καταδέχεται
   10. συ είσαι αρχόντισσα κυρία
   12. ζαχαροκάντιο ζυμωτή
   14. δες κι εμέ το παλικάρι
   16. την μοίρα του την έλεγε

     Ο νεαρός προσφωνεί την αριστοκράτισσα κοπέλα ψηλή, σαν δεντρολιβανιά. Την παρομοιάζει με ναό που έχει ψηλό τρούλο, πιθανότατα λόγω του ψηλού, κωνικού καπέλου που συνηθιζόταν να φορούν οι γυναίκες της αριστοκρατίας. Επισημαίνει βέβαια ότι δεν τον καταδέχεται, διότι είναι αρχόντισσα κυρία. Φυσικά, δεν λείπουν τα γλυκόλογα: ζαχαροκάντιο ζυμωτή (δηλαδή φτιαγμένη από ζάχαρη), αλλά εκλιπαρεί για μια ματιά της (δες κι εμέ το παλικάρι), αν και την ξέρει την κακή του μοίρα (την μοίρα του την έλεγε).
     Αν δηλαδή απομονώσουμε τους μονούς και τους ζυγούς στίχους, θα διαπιστώσουμε ότι αποτελούν δύο ξεχωριστές νοηματικές ενότητες. Το αμιγώς θρησκευτικό σκέλος λοιπόν είναι:
   1. Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
   3. κι αρχή καλός μας χρόνος
   5. Αρχή που βγήκε ο Χριστός, άγιος και πνευματικός
   7. Άγιος Βασίλης έρχεται
   9. από την Καισαρεία
   11. Βαστάει εικόνα και χαρτί
   13. χαρτί και καλαμάρι
   15. Το καλαμάρι έγραφε
   17. και το χαρτί ομίλει
   18. Άγιε μου, Άγιε μου, Άγιε Βασίλη

Ιδωμένος υπό αυτό το πρίσμα ο στίχος "κι όλους μας καταδέχεται" (που θα ήταν λογικό εφόσον μιλούσαμε για τον Άγιο Βασίλη) είναι στην πραγματικότητα "και δεν μας καταδέχεται" (εφόσον αναφέρεται στην κοπέλα).

Και μιλώντας για τα κάλαντα, σύμφωνα με τον Κριαρά, η λέξη κάλαντα προέρχεται από τις καλένδες, φράση που χρησιμοποιούμε -λανθασμένα- για να δηλώσουμε την αόριστη αναβολή (στις καλένδες = ποτέ). Για την ακρίβεια, οι καλένδες ήταν οι πρώτες μέρες του μήνα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι Λατίνοι λοιπόν έλεγαν ad calendas κι εννοούσαν στην αρχή του μήνα. Ωστόσο, η φράση πήρε χλευαστικό περιεχόμενο γενόμενη ad calendas graecas, δηλαδή στις ελληνικές καλένδες, οι οποίες φυσικά δεν υπήρχαν σαν έννοια. Τώρα, πώς απ' αυτό φτάσαμε στα κάλαντα χωράει αρκετή κουβέντα. Πάντως, (το γράφουμε και το αφήνουμε εδώ) το ρήμα της λατινικής calo (calavi-calatum-calare, α' συζυγίας), που ανάγεται στην πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, σημαίνει καλώ, προσκαλώ, ανακοινώνω.