Alessandro Baricco – Ομηρου Ιλιαδα

Πρωτότυπος τίτλος: Alessandro Baricco – Omero, Iliade (2004)

Εκδόσεις Πατάκη

Μετάφραση: Άννα Παπασταύρου

Έτος ελληνικής έκδοσης: ³2020

Σελίδες: 254

ΣΥΝΟΨΗ

Τον δέκατο χρόνο του Τρωικού πολέμου ο Αχιλλέας οργίζεται με την αδικία που υπέστη από τον βασιλιά Αγαμέμνονα και αποσύρεται από την μάχη. Ο στρατός υποχωρεί και η ήττα αρχίζει να διαφαίνεται. Ο θάνατος του Πάτροκλου θα κάνουν τον Αχιλλέα να αναθεωρήσει και ο πόλεμος θα πάρει αντίθετη τροπή μέχρι την καταστροφή της Τροίας με το τέχνασμα του Δούρειου ίππου. Ο Μπαρίκκο ξαναγράφει την Ιλιάδα (και λίγο παραπάνω) μέσα από τη φωνή των προσώπων της.

-----------------------------------

Απερίφραστα, χωρίς πολλά-πολλά, η Ιλιάδα του Ομήρου είναι από τα καλύτερα πράγματα που έχω διαβάσει. Είναι το μόνο στο οποίο έχω επιστρέψει ξανά και ξανά διαβάζοντάς το πολλές φορές ανά διαστήματα (σαν αντιβίωση). Αλλά δεν είναι η ώρα να μιλήσουμε για την Ιλιάδα του Ομήρου.

Ο Ιταλός Αλεσάντρο Μπαρίκκο ξαναέπιασε τον μύθο και τον διηγήθηκε με τον δικό του τρόπο. Αφαίρεσε τα μέρη που συμμετέχουν οι θεοί. Διαβάζοντάς το αυτό στον πρόλογο τσίνησα λίγο, αλλά στο τέλος ο Μπαρίκκο έχει δίκιο. Η Ιλιάδα είναι μια ιστορία για τον άνθρωπο, για τα πάθη του, για τον τρόπο που αντιμετωπίζει την μοίρα του. Το να φωτιστεί αποκλειστικά ο ανθρώπινος παράγοντας είναι μια πολύ καλή προσέγγιση. Γιατί τα ερωτήματα παραμένουν: σε μια εποχή που δεν υπάρχει χρήμα ποιος είναι πλούσιος; Ο Αγαμέμνονας είχε δικαίωμα να πάρει την Βρισηίδα, είχε όμως δίκιο; Ο Αχιλλέας προτιμά έναν ένδοξο θάνατο ή την μακροζωία; Οι Τρώες είναι τελικά οι “κακοί” ή ο Πρίαμος είναι το πιο τραγικό πρόσωπο;

Μια ακόμη διαφορά του Μπαρίκκο σε σχέση με την πρωτότυπη Ιλιάδα είναι το τέλος. Δούρειος Ίππος, καταστροφή της Τροίας, θάνατος του Αχιλλέα και του Πάρι και τα τοιαύτα δεν υπάρχουν στον Όμηρο. Η Ιλιάδα του τελειώνει με την συνάντηση Αχιλλέα και Πρίαμου για την παράδοση του νεκρού Έκτορα. Κατά τη γνώμη μου, ο Όμηρος επέλεξε το σωστό σημείο να τελειώσει την ιστορία του – ένα τέλος αληθινά ανθρώπινο, βαθύ και ουσιαστικό με έντονο στοχαστικό περίβλημα, όπως ολόκληρη η Ιλιάδα. Το επιπλέον μυθολογικό υλικό, αν κι έχει ενδιαφέρον, μου φαίνεται ότι μετακινεί την ιστορία από την αρχική της θέση. Οπότε διάβασα την εκδοχή του Μπαρίκκο με ενδιαφέρον, αλλά και να έλειπε δεν θα με πείραζε.

Ως προς το ομηρικό μέρος της πλοκής ο Μπαρίκκο δεν αλλάζει πολλά άλλα. Ο λόγος και το ύφος του έχει λυρισμό και η γλώσσα φέρνει σε ποιητική γραφή έμμετρου έπους (ο Μπαρίκκο επιλέγει τη μορφή μυθιστορήματος). Έχει επίσης ενδιαφέρον ότι κάνει την αφήγηση πρωτοπρόσωπη, αλλάζοντας κάθε φορά την εστίαση ανάλογα με το πρόσωπο που αφηγείται την ιστορία. Άλλοτε την ιστορία την αφηγείται ο Αχιλλέας, άλλοτε ο Πάτροκλος ή η Ανδρομάχη κ.ο.κ. Μάλιστα, ο Μπαρίκκο προσωποποιεί στη θέση του αφηγητή και το ποτάμι (όταν ο Αχιλλέας βγήκε τελικά για μάχη). Έξυπνο κι ενδιαφέρον στη θεωρία. Στην πράξη όλες οι φωνές μοιάζουν σαν μία, αφού δεν διαφέρουν σε τίποτε μεταξύ τους ούτε καν ως προς την εκφορά του λόγου (είτε μιλά ο Οδυσσέας, είτε ο Αίαντας κι η Ανδρομάχη είναι το ίδιο).

Επίσης, ο Μπαρίκκο διατηρεί την οπτική του Ομήρου. Ο Πρίαμος είναι κι εδώ ένας σπουδαίος χαρακτήρας, ηρωικός και ηθικός στα μέτρα του πολέμου, άξιος κι αναγνωρισμένος. Ο Πρίαμος είναι κι εκείνος όμορφα πλασμένος. Θα ήθελα λίγο περισσότερο βάθος στον αποχαιρετισμό του Έκτορα και της Ανδρομάχης. Τέλος, ο Μπαρίκκο δεν είναι τόσο αιχμηρός με τον Θερσίτη (καλώς, ο Θερσίτης είναι ωραίος τύπος – τζάμπα ξύλο τρώει) και με τον Οδυσσέα (κακώς, ο τρωικός Οδυσσέας δεν μου είναι συμπαθής).

Το ζήτημα λοιπόν είναι τι νέο φέρνει τελικά ο Μπαρίκο. Όχι πολλά, είναι η αλήθεια. Τηρεί την αρχική εκδοχή σχεδόν απόλυτα, σκιαγραφεί τους ήρωες με τον ίδιο τρόπο και ακολουθεί την σειρά των γεγονότων. Αναπαράγει τους διαλόγους με συντομία και αναμασά βιαστικά το πρόσθετο υλικό με την πτώση της Τροίας. Όλα αυτά δεν κάνουν το βιβλίο αδιάφορο. Η Ιλιάδα είναι μια καταπληκτική ιστορία και γνωρίζοντας την καλά αναγνώρισα κι όλα τα σημεία εκείνα που την κάνουν σπουδαία στα μάτια μου.

Να σημειωθεί δε ότι η έκδοση που κρατάω εγώ στα χέρια μου είναι του 2020, αλλά είναι τρίτη επανατυπωμένη έκδοση. Πρώτη φορά εκδόθηκε από τον Πατάκη το 2005. Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει μια εισαγωγή του συγγραφέα και ένα σχόλιο για τον πόλεμο (θα διαφωνήσω με την φράση ότι “η Ιλιάδα είναι ένα μνημείο για τον πόλεμο”, αλλά δεν είναι της παρούσης).

ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΩ; Αν έχεις μια απέχθεια για την Ιλιάδα, είναι λόγω του σχολείου και της αποσπασματικής μελέτης (λάβε υπόψη σου ότι την έκανες στο Γυμνάσιο, άρα το βάθος που μπορούσες να φτάσεις ήταν περιορισμένο). Αν φαντάζεσαι τον Αχιλλέα σαν Brad Pitt, δεν φταις εσύ. Η Ιλιάδα παραμένει μια ιστορία που έφτασε από την αρχαϊκή επική ποίηση μέχρι σήμερα. Θα διαβάζεται ξανά και ξανά. Αν σε ξενίζει ο Όμηρος, ο Μπαρίκκο συμπυκνώνει και “εξομαλύνει” την αφήγηση. Μέχρι εκεί. Κάτι νέο δεν φέρνει.