Η ιδιαίτερη περίπτωση του Νίκου Γκάτσου

Σαν σήμερα, 12 Μαΐου του 1992, έφυγε από την ζωή ο Νίκος Γκάτσος. Υπήρξε ιδιαίτερη, μα πάνω από όλα εξαιρετική, περίπτωση στον ελληνικό πολιτισμό. Το έργο του δεν μπορεί να αποτιμηθεί στο σύνολό του, διότι ο Νίκος Γκάτσος υπήρξε πολυπράγμων. Μπορεί να είναι γνωστός ως στιχουργός, αλλά ήταν ποιητής, θεωρητικός λογοτεχνίας, μεταφραστής θεατρικών, κριτικός λογοτεχνίας και αρθρογράφος.

Γεννημένος στην Κάτω Ασέα (Χάνια Φραγκόβρυσης) της Αρκαδίας στις 8 Δεκεμβρίου 1911 (η ημερομηνία γέννησής του αμφισβητείται), ο Γκάτσος βρέθηκε σε νεαρή ηλικία στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (εγκατέλειψε τις σπουδές του στο δεύτερο έτος). Εκεί ήρθε σε επαφή με τους λογοτεχνικούς κύκλους. Το 1936 συνδέθηκε με τον Οδυσσέα Ελύτη, που γοητευμένοι και οι δύο από το ρεύμα του υπερρεαλισμού, θα ανοίξουν το πρώτο φιλολογικό καφενείο στη συμβολή των οδών Αγίου Μελετίου και Πατησίων με το όνομα Ηραίον. Η παρέα τους θα διανθιστεί μεταξύ άλλων με τον Γ. Σεφέρη, τον Α. Εμπειρίκο και τον Ν. Εγγονόπουλο. Όλοι μαζί θα συμπράξουν για ένα διάστημα στο περιοδικό Νέα Γράμματα.

Το 1943 δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Αμοργός. Αν και αρχικά δέχτηκε σωρεία αρνητικών κριτικών, το μονάκριβό του ολοκληρωμένο έργο αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς έχοντας τρεις επανεκδόσεις. Στο σύνολο θα δημοσιεύσει άλλα τρία ποιήματα [Ελεγείο (1946), Ο Ιππότης και ο Θάνατος (1947), Τραγούδι του Παλιού Καιρού (1963)].

Μεγάλο μέρος του έργου του καλύπτεται από μεταφράσεις θεατρικών. Το 1943 μεταφράζει τον Ματωμένο Γάμο του Φρεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, για να ακολουθήσουν πλήθος άλλα. Συνεργάστηκε με τον Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης και το Λαϊκό Θέατρο. Ως επί το πλείστον την μουσική επιμέλεια των θεατρικών αναλαμβάνει ο νεαρός τότε Μάνος Χατζιδάκις και συμβαίνει έτσι η απαρχή μιας πενηντάχρονης φιλίας και συνεργασίας. Έκτοτε, το έργο του ενός περιέχεται μέσα στο έργο του άλλου.

Ο Νίκος Γκάτσος μέσω της μελοποίησης του Χατζιδάκι άνοιξε την πόρτα της στιχουργικής στην ποίηση. Ουσιαστικά αναβάθμισε τον -όχι ιδιαίτερα επιφανή- ρόλο του στιχουργό στο ελληνικό τραγούδι. Δουλεύοντας επαγγελματικά, αδιάκοπα κι εντατικά μέχρι τον θάνατό του εμπότισε την στιχουργική με υψηλά συναισθήματα, ευαισθησία και λυρισμό. Συνταίριαξε την δημοτική παράδοση με τα υπερρεαλιστικά στοιχεία προσδίδοντας εντέχνως λογοτεχνικότητα στην μουσική.

Εκτός από την πολύχρονη συνεργασία του με τον Μάνο Χατζιδάκι, ο Νίκος Γκάτσος άφησε το στίγμα του στο έργο του Σταύρου Ξαρχάκου, του Μίκη Θεοδωράκη, του Δήμου Μούτση κ.α. Μεταξύ των 374 τραγουδιών στα οποία συμμετείχε στιχουργικά είναι κάποια από τα γνωστότερα και σημαντικότερα της ελληνικής μουσικής, όπως: Αν θυμηθείς τ' ονειρό μου, Μάτια βουρκωμένα, Γεια σου χαρά σου Βενετιά, Έβαλε ο θεός σημάδι, Έλα πάρε μου την λύπη, Καίγομαι καίγομαι, Κεμάλ, Μ' ένα παράπονο, Μάνα μου Ελλάς, Ο εφιάλτης της Περσεφόνης και πολλά άλλα. Συγκεντρωτική έκδοση των στίχων του κυκλοφόρησε το 1999 από τις εκδόσεις Πατάκη, αν και ο ίδιος την προετοίμαζε νωρίτερα, δίχως ωστόσο να προλάβει.

Δείτε το αφιέρωμα στον Νίκο Γκάτσο από το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ: μέρος 1ο - μέρος 2ο 

Κεμάλ

Ακούστε την ιστορία του Κεμάλ
ενός νεαρού πρίγκιπα, της ανατολής
απόγονου του Σεβάχ του θαλασσινού,
που νόμισε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
αλλά πικρές οι βουλές του Αλλάχ
και σκοτεινές οι ψυχές των ανθρώπων.

Στης Ανατολής τα μέρη μια φορά και ένα καιρό
ήταν άδειο το κεμέρι, μουχλιασμένο το νερό
στη Μοσσούλη, τη Βασσόρα, στην παλιά τη χουρμαδιά
πικραμένα κλαίνε τώρα της ερήμου τα παιδιά.

Κι ένας νέος από σόι και γενιά βασιλική
αγροικάει το μοιρολόι και τραβάει κατά εκεί.
τον κοιτάν οι Βεδουίνοι με ματιά λυπητερή
κι όρκο στον Αλλάχ τους δίνει, πως θ’ αλλάξουν οι καιροί.

Σαν ακούσαν οι αρχόντοι του παιδιού την αφοβιά
ξεκινάν με λύκου δόντι και με λιονταριού προβιά
απ’ τον Τίγρη στον Ευφράτη, απ’ τη γη στον ουρανό
κυνηγάν τον αποστάτη να τον πιάσουν ζωντανό.

Πέφτουν πάνω του τα στίφη, σαν ακράτητα σκυλιά
και τον πάνε στο χαλίφη να του βάλει την θηλιά
μαύρο μέλι μαύρο γάλα ήπιε εκείνο το πρωί
πριν αφήσει στην κρεμάλα τη στερνή του την πνοή.

Με δύο γέρικες καμήλες μ’ ένα κόκκινο φαρί
στου παράδεισου τις πύλες ο προφήτης καρτερεί.
πάνε τώρα χέρι χέρι κι είναι γύρω συννεφιά
μα της Δαμασκού τ’ αστέρι τους κρατούσε συντροφιά.

Σ’ ένα μήνα σ’ ένα χρόνο βλέπουν μπρος τους τον Αλλάχ
που από τον ψηλό του θρόνο λέει στον άμυαλο Σεβάχ:
«νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί,
με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί»

Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ
Καληνύχτα...